DA LI BANKA ODGOVARA ZA ISPLATU ČEKA?
Iako su zlatno doba doživeli drugom polovinom 20. veka, čekovi su još uvek i te kako prisutni u domaćem platnom prometu i uz menicu predstavljaju jednu od najšire korišćenih hartija od vrednosti.
Međutim, i pored višedecenijskog staža koji čekovi imaju, u praksi se neretko dešava da stroga formalnost koja ih karakteriše i teorijska složenost čekovnopravnog odnosa, dovode do pogrešnog razumevanja obaveza učesnika tog odnosa. Tako se često, kao jedno od primarnih, nameće pitanje obaveze banke (trasata) da po bezuslovnom nalogu klijenta (trasanta) isplati određeni novčani iznos zakonitom imaocu čeka (remitentu), prilikom prezentacije na isplatu.
Dakle, da li banka ima obavezu da postupi po nalogu za isplatu klijenta koji kod nje drži pokriće? Šta u situaciji kada nema pokrića?
Na samom početku, važno je istaći da jedna od brojnih podela pravnih poslova jeste podela na kauzalne i apstraktne poslove. Dok je kod kauzalnih jasno vidljiv cilj obavezivanja stranaka, kod apstraktnih to, međutim, nije slučaj. Kod apstraktnih pravnih poslova je, zapravo, vidljiva samo obaveza koja iz konkretnog posla izvire. Vidi se, dakle, ko se na šta obavezao, ali se ne vidi cilj na komeobaveza počiva.
Klasičan primer apstraktnog pravnog posla, predstavlja upravo ček.
Kao najvažnija odlika, apstraktnost čeka podrazumeva da njegova punovažnost ne zavisi od nekog osnovnog posla za čiju se isplatu ček izdaje. Ček zapravo ni ne konstatuje postojanje osnovnog posla, jer je taj pravni momenat irelevantan za čekovnopravni odnos. Razdvojenost osnovnog i čekovnog posla učinjena je u cilju što veće efikasnosti čeka koji, kao samostalan, nije opterećen suvišnim činjeničnim stanjem, već služi isključivo u cilju osnovne svrhe postojanja kao instrumenta plaćanja.
Stoga, u situaciji kada se ček koristi kao instrument plaćanja robe iz nekog osnovnog posla (npr. ugovor o prodaji), pravo iz čeka nastaje nezavisno od tog posla, upravo iz samog čeka. Izdavanjem čeka nastaje sasvim novo, samostalno pravo na isplatu novčanog iznosa. Pravo kojeg do tada nije bilo i koje proizlazi isključivo iz čeka. Eventualna okolnost da je učesnik osnovnog posla istim imao obavezu izdavanja čeka, pravno je apstrahovana od nastalog čekovnopravnog odnosa, budući da osnov njegovog postojanja isključivo leži u samom čeku.
S tim u vezi, samostalnost čekovnopravnog posla proteže se i na pokriće koje klijent eventualno poseduje kod banke. Budući da ček nastaje nezavisno od prethodnog pravnog posla, otud ni postojanje pokrića kod trasata ni na koji način ne utiče na samostalnost čekovnopravnog odnosa. Pravno gledano je, zapravo, u celosti nevažno postojanje pokrića kod trasata u trenutku prezentovanja na isplatu. Bilo da banka pokriće ima ili ga nema, njen položaj i ovlašćenja u čekovnopravnom odnosu su identični.
Naime, izdavanjem čeka, klijent banci nalaže da po dospelosti remitentu isplati određeni novčani iznos. Međutim, za sve vreme trajanja čekovnopravnog odnosa, na strani banke ne postoji zakonska obaveza da po nalogu i postupi. Zapravo, između banke i zakonitog imaoca čeka ne nastaje bilo kakav obligacioni odnos na osnovu koga bi remitent prinudio banku da mu izvrši uplatu naznačenog iznosa. Odgovornost za isplatu, dakle, sve vreme stoji isključivo na strani trasanta, a ne i na banci.
Nezavisno od postojanja trasantovog pokrića, banka nema zakonsku obavezu, već samo slobodu da po čeku plati. Banka, otud, može bez ikakvih posledica odbiti isplatu pokrivenog čeka, ali isto tako može prihvatiti isplatu čeka u odsustvu pokrića.
U praksi se, međutim, u najvećem broju slučajeva odvija potonji scenario, budući da banke, čuvajući svoj, ali i poslovni ugled svog klijenta, isplaćuju ček i bez postojanja pokrića.
Svakako da se odnos banke i klijenta naknado reguliše, bilo da banka kompenzuje isplaćeni iznos sa položenim pokrićem ili da za isti iznos zaduži klijentov račun.
Takođe, često se ugovorom između banke i klijenta predviđa obaveza banke da, nakon što izvrši naplatu sa računa klijenta, remitentu isplati prezentovani ček. To međutim, s obzirom na apstraktnu prirodu čeka, nipošto ne utiče na činjenicu da banka nema zakonsku obavezu da plati po prezetovanom čeku, s obzirom da se radi o dva različita, samostalna pravna odnosa. Jedina posledica navedene odredbe bila bi odgovornost banke za naknadu eventualne štete svom klijentu (izdavaocu čeka), u slučaju da odbije isplatu po pokrivenom čeku.
Saglasno svemu prethodno iznetom, izvesno je da na strani banke ne postoji zakonska obaveza da imaocu po prezentovanju isplati ček. Zapravo, remitent nema ovlašćenja kojim bi banku naterao da to učini, budući da između njih nema pravnog odnosa koji bi za to bio pogodan. U svakom slučaju, stav banke ni na koji način ne utiče na međusobni odnos stranaka iz osnovnog posla, budući da jedini dužnik ostaje trasant, protiv koga imalac čeka može pokrenuti odgovarajući postupak radi namirenja duga.
Autor
Slobodan Zdravković,
Advokatski pripravnik
